Idaajaa iyo safarkiisa Hargeysa

Waxan ku bilaabay magaca Allaha Raxmaanka ah ee keligii xaq lagu caabudo.

 

Degmo idil dad meel yaal ninkii dux iga soo moodey

Dug maanaa ka odhan kara bakhayl derejo loo waaye..

 

Marka ugu horraysa ee waxan ammaan iyo mahadnaq miisaan leh u dirayaaa shacabka Reer Somaliland, siiba kuwa ku nool hoyga fanka iyo suugaanta ee Hargeysa oo ay ugu horreeyaan intii sida xushmadda iyo karaamada leh u soo dhawaysay Axmed Faarac Cali Idaajaa. Hubka ugu culus ee reer Somaliland ay qof walba kaga adkaadaan, kuna suntan yihiin, waa soo dhawaynta iyo weyneynta shuruud la’aaneed ee martida, sida islaamnimaduba nafarayso.

 

“Aadane haddii aad anfaco iyo udug ku sooryeyso,

Waxa saxaradiisu u urtaa waa asxaan liiye.”

 

Martida gobta ah waxa la gudboon inaanay wanaaggaa loo galay shaashayn, oo xushmadda la huwiyay aysan si qaldan uga faa’ideysan. Waxan filayey haddiiba uu Axmed F Cali Idaajaa hadal u holladay inuu cafis weydiisan doono guud ahaan ummadda afka Soomaaliga ku hadasha, gaar ahaanna shacabka gobta aha ee Soomaaliland oo uu dagaalkii adeerkii Afweyne mid aan ka dhicin oo afka ah ula badheedhay. Cafis daayee waxay u muuqataa “waabu kaga daray, geelu darantii.”

 

Ninka Idaajaa sheegta waxa Hargeysa uga soo horreeyey laba nin oo ay isku hayb yihiin oo Yamyam iyo Aw Jaamac Cumar Ciise la kala odhan jirey oo nacaybka shacabka Somaliland ay u qabaan iskaga mid ahaa, gunaadku se ku kala xeeldheeraa. Abwaan Yamyam, allah ha u naxariistee, khalad uu 1988kii galay ayuu saxay muddo yar ka dibna wedkii baa haleelay. Aw Jaamac Cumar Ciise laftiisa dhimashadiisii wax yar ka hor ayaa qaar aan isku kalsoonayni Hargeysa keeneen waxa uu se dhoofay asagoo sidaa Idaajaa aan khaladkii uu Soomalida aan la qolada ahayn ka galay aanu sixin.

 

Axmed Faarax Cali Idaajaa wuxu madashii Hargeysa ee loo waageeray ka yidhi hadallo ay ka mid ahaayeen “Suugaanta qabyaaladda ha laga daayo” iyo “suugaanta 4.5 kuma qaybiyo.” Tan hore waa amakaag oo 50 sano ayuu qudhun, qoqob, iyo qabyaalad kula dhex jirey suugaanta iyo taariikhda Soomaalida. Tan ah “suugaant 4.5 kuma qaybsho” waa u naftii hafarnimo oo ma aha halyey qaran ee waa nin qabiil suugaanta reerkiisa ku takhasusay, mana aha marjac loogu noqdo suugaanta baaxadda leh ee Somaalida.

 

Idaajaa wuxuu sheegtay inuu Somaliland u yimi hal gabay oo uu Muuse Cali Faruur ka doonayey, bal se waxa muuqata inuu hadaf intaa ka qoto dheer ka lahaa safarkiisan. Hadallada uu madalo dhawr ah kaga tiraabay waxay iftiiminayaan inuu doonayo in dunuubtii uu suugaanta, dhaqanka iyo taariikhda Soomaliyeed ka galay uu bannaysto oo Hargeysa loogu sharciyeeyo.

 

“Ma wax galay qabuuraha dhulka iyo qawladaha jeelka,

Iyo qaafil dhega la ayuu dadkii kale ku qiimeeyey.”

 

Anigoo dayar oo Idaajaa aad u dhegeysta dadka uu suugaantooda ka hadlaana aysan summad qabiil ii lahayn, ayaan sannadkii 1989kii Idaajaa iyo nin reer Sool ah ka daawaday TV-gii Somalia. Waxa ay ka sheekaynayaan manhajkii suugaanta ee dugsiyada Hoose, Dhexe, iyo Sare oo ay dood dheer ka dib ku gunaanadeen in suugaanta canaasiirta gala-raaca ah ee gobollada Woqooyi soo weerartay laga saaro, kutubtaana dib loo daabaco. Ragga uu Idaajaa rabay in manhajka suugaanta laga saaro waxa ku jirey Cabdillahi Suldaan Timacadde, Xaaji Aadan Afqallooc, Qaasim, Cabdillaahi Qarshi, Cali Sugulle, Hadraawi, Barkhadcas, iyo dhawr nin oo kale oo miisaanka ay Somali ku lee yihiin la og yahay. Ninka reer Sool xishood ayaa ku yara jirey ee waxyaabihii uu maalintaa TV-ga dawladdii Somalia kaga doodayey Idaajaa waxa ka mid ahaa in nimanka uu bartilmaameedsaday Wasaarraddii Waxbarashada iyo Xafiiskii Manaahiijta u badnaayeen sidaa darteedna suugaanta meesha ku qorani aysan isu dheelli tirnayn ee dhinac u badan tahay. Waxa laga yaabaa in la helo dad barnaamijkaa aan qalbigayga ka bixin dhegeystey inay jiraan maraggeedana furaan. Waagaasaan baadhay oo ogaaday in barnaamijkii uu Radio Muqdisho ka sii deyn jirey uu 99% reerkiisa ku xayaysiin jirey isagoo fulinaya hadafkii kacaankii adeerkiis madaxda ka ahaa asna uu xagga faafintaa iyo wacyigelinta suugaanta u qaabilsanaa.. Ninkii maalintii sidaa TV-ga Somalia uga doodayey ayaa maanta leh Suugaanta iyo Qabyaaladda ha la kala daayo.

 

Markii nidaamkii uu koolkoolin jirey ee adeerkii Afweyne burburay, Idaajaa halkii buu ka sii waday xumihii uu kula dhex meehannaabayey Suugaanta iyo taariikhda la hal-maasha, isagoo fursado kala duwan ka helay BBC-da iyo VOA-da. Si aanan u dulmin daallimka Idaajaa ayaan baadhitaan ku sameeyey oo dhegeystay 79 barnaamij, oo isku xiga, oo dhawr sannaddood oo isku xiga uu ka sii daayey VOA-da, taasoo sawir cad oo aan muran lahayn ka bixinaysa qofka uu yahay Idaajaa. Barnaamijyadaas oo VOA-du lanbarro u yeeshay ayaa 73 ka mid 79 ka barnaamij ama 92.4% (eeg shaxda lifaaqa ah) wuxuu ku soo bandhigay abwaanno beeshiisa ah halka 6 keliya uu ku yara taabtay abwaannada Soomaalida kale. 73ka barnaamij ee uu abwaannada reerkiisa kaga hadlayo dhawr ka mid ah ayuu abwaanno kale dhawr ilbiriqsi meelo ka yara dacal taabtay. Waxay taasi markhaati cad u tahay inuu Idaajaa suugaantii Soomaalida kala qoqobay, abwaannadeennii qaaliga ahaana kala qoleeyey oo xayn yar oo la reer ah uu sida tukaha meel walbaba kaga qayliyo. Markii anwarbixintaa u soo bandhignay idaacadda VOA-da ujeeddadayadu ma ahayn suugaanta 4.5 ha lagu qaybiyo ee waxay ahayd in ruuxan qabyaaladdu dullaystay laga beddelo barnaamijka Suugaanta, ama barnaamijka magiciisa iyo suugaanta ka baxda la is waafajiyo oo Suugaantii Daarood loogu magac daro. Jawaabtiisa qabiixa ah ee uu waagaasba isku difaacayey ee daarran suugaanta 4.5 kuma qaybshana waa qiil jaban oo aan meesha qaban.Axmed F Idaahaa waxaaabaha lagu haysto waxa ka mid ah:

 

 

1.     Idaajaa waa gaalla-ka-hadh ka sii nool taliskii hadaadumay ee adeerkiis Afweyne madaxda ka ahaa isagoo nidaamkii keligii taliyaha u qaabbilsanaa dhanka wacyigelinta iyo propagandaha. Af iyo suugaanba waa ku difaacay dhiigyacabkii magaalada uu manta martida u yahay dhulka la simay.

 

“Koodhkii Afweyniyo la tuur, kab iyo xaarkeede.”

 

Koodhkii iyo kabtii soddon sano ku dhawaad ka hor baa la tuuray balse Idaajaa waa jeermiskii ka hadhay nidaamkii la genbiyey ee dhiigyacabkii Afweyne Barre. Afweyne waagii la baacsaday ayaa isagoo Baardhere jooga la waydiiyey xasuuqii uu ka geystey woqooyiga taasoo uu garawshiinyo daayee meytidii eedeeyey, kanina sidii adeerkii ayuu indhacaddays isla soo mutuxay Hargeysa isagoo is moodsiiyey in dagaalkii uu illaa maanta wado aanu la dhaadin.

 

2.       Idaajaa waxa kaloo lagu haystaa is-daba-marin iyo xatooyo suugaameed. Waxa u daliil u ah fatwadii dhawaan uu heestii Yuusuf Xaaji Aadan Qabille ee “Soomaaliyeey toosoo, toosoo isku tiirsada” ugu xukumay nin Cali Mire la yidhaahdo oo ay isku reer yihiin, kana mid ahaa ardaydii Yuusuf X Aadan. Waxa kaloo ka mid ah suugaantii Muxummud Liibaan Jadeer oo uu iyadana dhawaan Raage Ugaas siiyey, buugna ku qortay.

 

3. Idaajaa abwaaniintii waaweynayd ee Soomalida, kuwa dhintay iyo kuwa nooliba, waxay u yaqaannaan kaaddib tuug ah oo qoraalladiisa iyo waxa afkiisa ka soo baxaaba munkar iyo been abuur u badan yihiin. Waa ma xishoode aad u indha adag oo isku dayay inuu silsiladihii suugaanta ahaa ee adeerkii Afweyne lagula dagaallamay uu majara-habaabiyo. Sida uu “Deelleydii” iyo Silsiladdii “Hurgumo” uga been sheegay waatii dhalisay inay Gaarriye (IHUN) iyo abwaanno kale reddiyaan.

 

4. Idaajaa waxa lagu haystaa qabyaalad cad oo, innaga oon meel dheerba ka doonin, uu isagoon is ogeyn Hargeysa kaga markhaati kacay. Wuxuu sheegay in Xamar looga soo diray inuu soo ururiyo suugaantii Qawdhan Ducaale iyo tii Faarax Nuur laguna soo maal-geliiyey. Adeerkii Afweyne ayaa derejada la is dhaafiyo laga bartaye, wuxuu Idaajaa qirtay inuu safarkiisaas hadafkiisii ka weeciyey oo uu buug uu Ismaaciil Mire ka qoray Xamar kula noqday.

 

5.   Faqash-ka-hadheenka Idaajaa waxa kale oo ku cad Inuu idaacad, TV, Wargeys ummad oo dhan u dhexeeya uu suugaan reeraysan ka baahiyo. Daaroodnimada iyo Soomalinnimada ayuu si ulakac iyo ogaan ah isugu murgiyaa. Ma aha in isagoo suugaan reer sheegaya misana uu daaddihiyo barnaamijyo magaca Soomaaliyeed oo dhan xambaarsan

 

6.       Waa liid isku daya inuu taariikhda ka sinaysto oo been iyo wax uu ammaamutay runta kaga kaaftooma.

“Sida naag dhali weydayoo,

Dhabta wiil yar ku haysa,

Waannu kuu dhega beelnee,

Ingiriis dhaladkiisoow,

Halkee kaa dhunkadaa.”

(Taxriifintii Idaajaa)

Erayadaas oo asal ahaan ahaa hees loleeydu ku heesto ayuu taxriifiyey oo shacabka Soomaaliland isku dayaa inuu ku sunto gala-raacnimo iyo xumaan aanay geyin. Waxa uu beelaha Somaliland intooda badan ku sidkaa ingiriiis, iyo gaalo jacayl, mididiidinnimo, halka uu kuwa uu qoysnimada uu magaca ugu samaynayana uu ka dhigo Daraawiish iyo kuwo saancaddaalaha neceb. Buugga uu adeerkii Aadan Carab ka qoray iyo kuwa kale ee uu qortayba waxay muujinayaan dagaalka beelaysan ee uu shacabka Somaliland weligii ku hayey.

 

7.       Waa ninka ugu horreeya kooxaha beenaalaayaasha ah ee ka sinaysta taariikhda Daraawiishta ee halgankii la wada lahaa u rogay wax aanu ahayn oo foolxun.

8.       Jiidh-nacayb ka joogee, waa nin suugaanyahannada aan la beesha ahayn si dadban u aflagaaddeeya, gabayadooda iyo suugaantoodana dila. Ragga aan la tolka ahayn, haddiiba uu sannadkii mar sheego, gabayadooda iin buu u yeelaa ama wax ay ku iimoobaan ayuu raaciyaa.Waxa tusaale u ah Cumar Xuseen iyo Ismaaciil Axmed oo midna geel ka gabyey, midna adhi oo uu midna gabaygiisii Karaaciin iyo dufan daba dhigay, midna ku sifeeyey Ina Adhi jireed, isagoo malaa sheekadii shukaansiga ahayd ee Canbaro Nuux run mooday.

 

Idaajaa waxan lee yahay colaaddii aad Soomalida aan kula reerka ahayn, siiba shacaabka Somaliland, aad u qabtay shaqayn wayday oo waadigaa arkaya in kuwaad kontonka sano godbinaysay inay weji furan kugu soo dhawaynayaan sidii dad aan xumahaaga dareemin.  Xaqii aad is tidhi dabool 1972kii ee shaydaan ku garansiin waayey wuu dillaacay oo Faarax Nuur buug ayaa dhawaan laga qoray, Qawdhan Ducaalena, insha Allah, mar aan dheerayn buug koobsanaya suugaantiisa waynu arki. Jaalle, waxaad ku caanbaxday xin, xiqdi, xatooyo, wixii dhaqanka suugaanta ku xumaana waad gashay ee mar haddaanad Hargeysa Saamaxaad sidii Yamyam u iman, cuqadda iyo cunfigu xabsi ha kuu noqdeene ku jir inta wedka loo siman yahay kuu imanayo. Waxad tahay nin haystay fursad uu magac iyo maammuus kaga kasban karo Soomaali oo dhan asii hanku la gaabiyey oo kaga kaaftoomay reer iyo deegaan kooban. Dhowr qoys oo reerkaaga ah mooyee, taariikh xun baad ka tagtay oo waxad noqotay ninkii malabka ag yaallay qudhunka kaga maarmay. Xumaha iyo xanuunka sunnaha kuu noqday ee aa daa’imtayna Ilaahay ha kuu siyaadiyo, aamiin.

 

 

VOA – SOMALI
Barnaamij (VOA)	Gabyaa	Daarood	Soomaali
1	Saahid Qamaan	Daarood
2	M.C. Xasan	Daarood
	Faarax Nuur		Isaaq
3	Xaaji Cali Majeerteen	Daarood
4	Cabdi Gahayr		Isaaq
6	Yamyam	Daarood
7	Timacadde		Isaaq
8	Aadan Carab	Daarood
	Dhoodaan	Daarood
	Saahid Qamaan	Daarood
	Faarax Nuur		Isaaq
9	M. C. Xasan	Daarood
10	M. C. Xasan & daraawiish	Daarood
	Faarax Nuur		Isaaq
11	Ismaaciil Mire	Daarood
12	Cali Mire	Daarood
	Xaaji A. Afqalooc		Isaaq
13	Xirsi-baar C. Sibiq	Ma sugna
	Cumar Australie		Isaaq
14	Cismaan Keenadiid	Daarood
15	Xaawo	Daarood
	Cismaan Keenadiid	Daarood
16	Timacadde		Isaaq
	Cadhays Ciise	Daarood
	Qaasim		Isaaq
17	Weerar Bulxan	Daarood
18	Weerar Bulxan	Daarood
19	Guuleed Jucfe	Daarood
	M. Cali Beenaley	Daarood
20	Guuleed Jucfo	Daarood
	Ismaaciil Mire	Daarood
	Cismaan Keenadiid	Daarood
21	Xuseen dhiqle	Daarood
22	Faarax X. Sharmaarke	Daarood
23	Faarax X. Sharmaarke	Daarood
24	Samatar Baxnaan	Daarood
	Aadan Carab	Daarood
25	Faarax  Kowte	Daarood
	Dhoodaan	Daarood
	Samatar Baxnaan	Daarood
	Raage Ugaas	Daarood
26	Dhoodaan	Daarood
27	Cadhays Ciise	Daarood
	Xaashi C. Orrax		Ciise
28	Samatar Baxnaan	Daarood
	M. C. Xasan	Daarood
	Qamaan Bulxan	Daarood
29	C. Yamyam	Daarood
	Axmed Max’ed Shirwac	Daarood
30	Cabdi Iidan		Isaaq
	Khaliif Ashkir	Daarood
33	Cadhays Ciise	Daarood
34	M. C. Xasan	Daarood
35	Ayax Dhawre		Gabooye
36	Guunne B. Garyaryare
37	Qamaan Bulxan	Daarood
38	Cismaan Keenadiid	Daarood
42	Cali Xuseen		Gabooye
43	Cadhays Ciise	Daarood
44	Nin Darod ammaanaya		Isaaq
45	Cali Dhuux	Daarood
	Ismaaciil Mire	Daarood
47	Jaamac Dayuurad	Daarood
50	weerar Bulxan	Daarood
52	Raage Ugaas	Daarood
54	Aadan Carab	Daarood
55	Aadan Xasan Kooshin	Daarood
56	Xuseen Xasan		Isaaq
57	M.C. Xasan	Daarood
58	M.C. Xasan	Daarood
59	Cali Dhuux	Daarood
60	Cali Dhuux	Daarood
61	Ismaaciil Mire	Daarood
	M.C. Xasan	Daarood
62	Xasan Shiil	Daarood
63	Macallin Axmed	Daarood
65	Guleed Jucufo	Daarood
66	Axmed Max’d		Isaaq
67	Max’d Guuled Farah	Daarood
68	Sheekadii Matan Ciideed	Daarood
69	Sheekadii Matan Ciideed	Daarood
70	Sheekadii Matan Ciideed	Daarood
71	Sheekadii Matan Ciideed	Daarood
72	Sheekadii Matan Ciideed	Daarood
73	Sheekadii Matan Ciideed	Daarood
74	Sheekadii Matan Ciideed	Daarood
75	Sheekadii Matan Ciideed	Daarood
76	Sheekadii Matan Ciideed	Daarood
77	Sheekadii Matan Ciideed	Daarood
78	Qamaan Bulxan	Daarood
79	Xasan Bidde	Daarood

 

Khadar Ismail

said4ismail@gmail.com