Culuumta Jacaylka iyo Suugaanta Soomaalida Q.2aad

Wali waxa aan ku guda jirnaa faahfaahinta aragtidii kakannaanta badnayd ee jacaylka iyo Soomaalida’e, waxa qodobkan dedaal badan geliyay sidii uu Soomaalida uga dhaadhicin lahaa jiritaanka jacaylku macallinkii iyo boqorkii jacaylka (AHN) Cilmi Boodhari. Hadda ba

Suugaantiisa naf-ka-hadalka haddaad milicsato saddex rukun oo waaweyn dhanna uma dhaafto, waxayna kala yihiin;

1. SHARRAXA JACAYLKA; Boodhari maadaama dareen jacayl oo deegaanka uu ku noolaa markaas ku cusbaa uu isaga la kowsaday markii uu soo bandhigayna falcelintii bulshadu ay dareenkiisa jacayl kaga falcelisayna uu yaab iyo amakaag noqday in badan wuxuu ku hawshooday sidii uu Soomaali gaar ahaanna tolkii (Isaaq-Ciida gale) ugu sharxi lahaa bal horta wuxuu jacaylku yahay iyo xalaalnimadiisa.

Tuducyadan ayuu ku sharxayaa;

” Caashaqa haween waa horaa Caadil soo rogaye

Sayidkii carshiga fuulay iyo Caliba soo gaadhye

Caruurtay sideen meesha iyo Ciise nebigiiye

Cidla lagama beermeen dadkoo cuudi waaxidahe

Waxa caynba cayn looga dhigay hays cajebiyeene

Soomaalidaa caado xune iguma caydeene

Oo ima canaanateen sidaan cuud ka iibsadaye

Kuwii ii calaacalayeybaan camal tusaalayne

Sida weelka caanaha hadii laabta loo culayo

Bal aan soo cidaadee maxaa cunaha dhaafaaya

Curuuqdiyo maxaa kala dhex geli cadaha hoostooda

Ma cidaamkanaan jebinayaa cunaya dhuuxooda

Inaanse cadaydo mooyee waxaan calaalsho lay diidye

Caqliga yaa ka bi’in tuu Ilaah ku circadaayeeyey

Cimrigayga oon jirin intii lagu ciroobaayey

Muga inaan cadaadaabaan ka biqi Canab daraadeede

Cududuhu ma naaxaan haddaan caafimaad jirine

Casharkay wadaaddadu qoreen cudurkan goyn waaye

Cilmi iyo daawoba doontay oo waayay cilinkiiye

Inaan kaa calool go’ay naftay caymisoo ogiye

Jeeraan Canabeey ku helo caafimaad dhimaye

Inaan caad noqdaa baa ka roon caawa saan ahaye

Ilayn caashaq lama maydhi karo kugu cirrooloobay.” Boodhari.

2. HAWAALE-WARRAN; Xaalkiisa nafeed ama nololleed sida uu yahay in uu hadba suugaan ku sawiro ayuu cilmi caadaystay, bal si waayihiisa looga warqabo. Arrintani waa sunne dadkii hore wax u soo jeclaaday oo dhan ay fahami karaan caashaqa iyo waayaha uu bado in aad dadka la wadaagtaa waa xumad jabin. Sidaas darteed ayuu Cilmi na tix iyo tiraabba uga xaal warramayay. Aan soo qabto tuducyo’e, waxa ka mid ahaa;

 Cajaayib!Nimanyahow dharaar iyo habeen waan dhadhabayaaye

Dhulkuun baan xarriiqaa siday dhiillo ii timide

Sida qaalin dhugatoobayoo geellii wada dhaafay

Dhallinyaro ma raacee kalaan dhaxanta meeraaye

Dhaqtarkaa la geeyaa ninkii dhaawac wayn qaba’e

Iyana waygu dheeldheelayaan dhamacda Daa’uude.” Boodhari”

Ina adeer hagaagtaye hadaad hilinka sii qaado

Hantaq iyo Illaah kuguma rido hagabyadii Shiikhe

Mid hubsiimo badan baad tahoo halo la siiyaaye

Adigaan halyay kuu gartiyo hurintii Daa’uude

Hilaac baa Berbera iiga baxay Hodan agteediiye

Hurdadana habeenkii ma lado had iyo waagiiye

Sida hoorimaad baa qalbigu ii hanqanayaaye

Waxaa lay horjoogaa sidii horadhacii geele

Inaan haybsigeed dhigay haday Hodan i moodayso

Gabadh kalaan haasaawiyaa wayga haniyaade

Hadaan hadiyad caano ugu diro hoohigaa gubiye

Maxaan kula hagaagaa yartii way hanwayntahaye.” Boodhari”

Luqun madoobe awrkuba kolkuu laacdan baranaayo

Isagaa u laakima badnaa laqanka xoolaaye

Hadba qaalmo laacdana wuxuu luqun jibaadhaaba

Lix intaanu jirin hadduu laacib ku ahaado

Lama loodin karo jeeray liicdo bowdaduye

Anna laabta kama gooynin caashaqii ladane

Luxudkaan la gelayaa sidaa igaga liil dheere

Midnaay hays ku kay lurin qalbigu laba jeclaan waaye” Boodhari.

Waxaan huguguf leeyaba dhakhsaan ku hor imaadaaye

Sida halo kareebaan saqdhexe soo horanayaaye

Sida ubadku hooyada u tebo kuu hafeeftamaye

Hadii aanan kulahayn yartaay kuma haleeleene

Habeenkii yimaadaba lixjeer kuma horjoogeene

Hal abuurka kuumaan tirsheen heesta caashaqa e

Bal hor joogsi daayoo anaan haynin aragaaga

Hareertayda ood joogtidbaan ku hami qaataaye

Markaasaan humaagiyo cidlada ku hambalyeystaaye

Hilinkaynu maridoono iyo hooy ku taamaaye

Hagaageena iyo khayr ayaan ku hindisoodaaye

Markaan keligey haasaawayee aan islahadlaayo

Ayagoon wax hubinoo ogeyn waxa i heeteeyey

Dadku waxay u haystaan inaan dhigay hugeygiiye

Hadaaqay wax sheeg-sheegayaan uma haboonayne

Haabkooda may gelin cishqiga hawsha daba taale

Inta uu hadhuudhlaha kudaray ama hed soo gooyey

hal-hal tirada waan lagu heleyn taniyo Haabiile

Anigana haduu igu shakalay hadimadiisiiye

Imikuu u hees yidhi gabdhaa taan hanteen rabaye

Aniguna hensii kaama lumin u halgankiisiiye

Waa waxan hadhuub ugu sitaa hoorka caashaqa e

Waa waxan dhul heegadu martiyo Hodan u geeyaaye

Waa waxan haboow uga jiraa horukac mooyaane

Waa waxan hirdoogliyo caleen ugu horseedaaye

Hablahoo dhan keligaa yartaay hibeda laysaarye.” Boodhari.

3. AMMAAN IYO BARYO; Cilmi xilli caadooyinka deegaanka yaallay ay ugu shishlayd in aan haweenka magacooda luugu yeedhin. Garasho ahaannaa markaa ay u muuqatay in ninkii haweenaydiisa, afadiisa, xilihiisa ama xaaskiisa ugu yeedha magaceeda bulshada kale ay u arki jirtay in uu jecel yahay. Taas oo xilligii bar iin ah loo haystay ayuu Cilmi ammaanta Hodan afka ka dhigi waayay. Sida oo kale haddii in uun qalbi dheddig baryo, sasabo iyo suubaa-salaax uu ku soo dabco Cilmi waa u hagar-baxay.

Wuxu yidhi;

“Sida hogol kaliishii da’doo milicdu ay hayso

Ama lebiga Hawdoo gugii ubaxu heeryeeyey

Oo haadku dhaafoo shimbiro cimilo goor heesa

Aadmigu ma hilayee dhakhsuu ugu hiloobaaye

Anna xiisahaan kuu yahaa kaba hanaan dheere

Ninba tuu ka helay buu gabdhaha Hodan ku sheegaaye

Oon heer-kastay qurux katahay hawlin taa kale e

Anna dookhu adiguu huwadey kuna hareer yaale

Qaar buu gabdhaa hilibku iyo hugu cusleeyaaye

Adna inaanad haabkaa ahayn hubiyey dhawr-jeere

Naasahan sidii hooto waran hore u soo taagan

Dibnahaagan hiifkaba aqoon hadal san mooyaane

Gudub halacsi daymada indhahan hibada loo siiyey

Qosol hanaqa soo taabayoo caashaq hurinaaya

Ilko aan hoggoodii ka lumin kalana hoosaynin

Sankaagaa hanaankiyo qorshaa hadiyed loo siiyey

Dhabannada hareeraha wejiga halalac nuuraaya

Suuniyaha haabkoodan wacan hadal dhamayn waaye

Luquntii habkii geri lahaa halal wax dhaafsiisay

Timo hoos garbaha uga degoo sinaha haab-haabtay

Heega iyo laafyaha gamcahan hibada loo siiyey

Dhexdan aan hareeraha u fidin horena soo taagmin

Hannaan quruxsan waataa luguu ka haqab beeleen

Gobonimo haddii laga hadlana waa hirsood runa he

Hoo iyo waxsiin waxa ka roon haab garaab qaba e

Adiguna hantiday oo caqligu waa hub kuu dihine

Hadaaqaba ma dhaameen haddaan hadalku toosnayne

Hayeeshee warkaad hurin taqaan haa adoon odhane

Mar hadaad hufnaan gees kastaba aad ka hanaqaaday

Adigey hibaaqeey naftani heegan kuu tahaye

Adaan hiirta waaberi dartaa habataq luudaaye

Hanfigiyo kulayl-kiyo haddaan halowga soo jiidho

Oo aanan haabkiyo dhabtiyo laabta kugu haynin

Ma’haraado oonoo biyaha hoos uma dayo e

Haamadayga dhaxanta cabaar hooy kama galo e

Hawlaha dalkeygiyo xilkaan baaye hananaayey

ku habsaamay taadii markaan taydi hoos dhigaye

Magaalada hareertaad ka taal eed u hoyonayso

Inaan helo haddii aan yartaay haabka aan geliyo

Aaweey hubqaad wacan anaan hadal cid weydiinin

Hillaacaan sidiisii maraa hagida aad taale

Haatufkaan sidiisii walaal ku hor imaadaaye

Haddii aan heddeen gelin intaan dunida hoos joogno

Inaan kaa hawoodaa marnaba waa habeen tegeye

Hayeeshee Illaah baa hayoo calaf ku hoos yaale

Haddaan Eebe hoo odhan wuxuu u hunguroonaayo

Qofna abid ma soo helo wuxuu haari ku ahaaye

Haddii aynu kala haayirnoo laysu hiran waayo

Oo aan Hibaaqeey nasiib adiga ii haynin

Nacas hayle-foosh iyo qorqode garan hagaaggaaga

Midaan ku hidda-raacayn asaan haybed kugu beerin

Urdun xumaha hanfiif-sada kolkay hawli soconayso

Haddii talada aan hayn lahaa kuma horgeeyeene

Waxba yaanan sii hadaltiyeyn hadalka qaarkiiye

Ihaleel jacaylkii intuu soo hamaansadaye

Heensiyo hubkaa laba dhacuu igu hogaanshaaye

Hayin aan biyaha daadin iyo igadhig hawlmooge

Dhulka meesha Hodaniyo nimcada igu aghaynwaaye

Hogob laga hayaamiyo cidluu ila hadaafaaye

Hiil qodaxle iyo jeerin buu igu hagaajaaye

Waxaan hadimo soo maray waxaan halowyo soo meeray

Hohi cabasho weeyee mar qudha hiiftan maan odhane

Halbawlahaad i heertiyo lafahan hilibku naafoobey

Nabaradan bog hoosiyo wadnahan halac ka oogaaya

Haddii aan ku helileey bogsoon haarta qoomaniye

Waa hubaale hays odhan wax buu kuu hadoodilaye

Waa hadal nin waayeeli yidhi hiila kaa raba e

Waa hadal ka soo baxay ninkii kuu harraad qabaye

Waa hadal ka soo baxay ninkii kuu hadfee lumaye

Waa hadal ka soo baxay ninkaa soo hiloow ku lehe

Waa hadal qofkii la hordhigaa oohin hoorsadaye

Waa hadal qofkaan caashaq helin hawlyaraan la’ahe

Waa hadal markaan kugu hamiyey aan higaad qoraye

Waa hadal wax badan baan habraye uurku hayn karine

Waa hadal halkaad igaga taal hoo ogoow ku lehe

Waa hadal hayii kugu lalabay soo halaan-halaye

Caashaqa hareertaada qabo hubiyey kaygiiye.” Boodhari.

Intaa haddaan ku soo koobno saddexdii rukun ee suugaanta halgankii jacayl ee Cilmi Boodhari qaybtaas aan ku soo af-meero saddexdan meeris ee catawga ah;

“Sidii aad go’aygii tahiyo, macawstaan goostay,

Ama aad godkii aakhiyo, geeri iga baajin,

Gardarniyaa maxaan ina Cabdaay kaaga go’i waayay?” Boodhari.

Keligii ma aha’e naf wax jecel oo dhan ayaa dhibaataysan oo laga habaaray go’aan qaadashada. Bal aan dhawr tusaale bad weynta Suugaanta Soomaalida innooga doono.

“Arraweelo dumareey

Arrimaha dhexdeenna ah

Asaraari maayee

Igu tidhi “ha ii iman”

Anna waan hubaayoo

Inaan uurka kaa jaro

Afar iyo shan goor baan

Axdi kuugu qaadoo

Misna oofin waayee

Isma ogiye goormaan

Tolow aqalka soo galay?” HADRAAWI.

Aan Qaybtaas intaas ku soo gunnaanado innaga oo weli dulucdii iyo nuxurkii qormooyinka aan uga gollahaa ku sii siqayna qaybtanna waxaan idinku dhaafayaa ereyo ka mid ah hees uu Cumar Dhuulle “AHN” ku luuqeeyo. Waxa ay tidhaa;

” Aniga dawadaydii lay diidyoo,

Mid ii daran dooro lay yidhi.

LA SOCO…

Cabdinaasir Axmed Abraham